Dầu rái Đại Lộc

Anh Lê Xuân Hiền hơ lửa vào thân cây đã mở miệng để dầu chảy ra

Dầu rái được dùng vào những việc như: Trét nón lá, xảm ghe bầu, ghe nan, các loại thúng, trét phên tre che nhà và trét lên cả ngói lợp nhà để chống thấm. Theo anh Lê Xuân Hiền ở thôn An Bằng, cây dầu rái khoảng từ 2 năm tuổi trở lên là có thể cho khai thác, cây càng lâu năm thì lượng dầu càng nhiều. Cách khai thác dầu rái thông thường là khi cây dầu lớn có chu vi khoảng độ 40cm, người ta dùng rựa phát xung quanh cây dầu một khoảng đất rộng chừng 1m, mà theo họ, đây là sự an toàn cho quá trình khai thác dầu và cũng là cách bảo vệ rừng tốt nhất. Kế đến, người ta dùng rìu vạt miệng. Miệng dầu đã mở, người dân làm dầu gọi là mặt vạt. Với cây dầu cỡ lớn 1 - 2 người ôm, thì phải mở 3 - 4 mặt vạt, nhưng các mặt vạt này không được đối xứng nhau để khi hơ lửa, dầu rái chảy không trùng nhau. Vạt miệng là một khâu thao tác có kỹ thuật, có kinh nghiệm riêng và yêu cầu cơ bản là làm sao miệng sau khi vạt xong, mỗi ngày càng cho nhiều dầu. Những người mới vào nghề, vạt miệng không đúng kỹ thuật, không những không khai thác được dầu mà càng làm ảnh hưởng tuổi thọ của cây dầu. Máng dầu là một chỗ khoét lõm trên mặt đất cạnh gốc dầu. Khi lứa dầu đầu tiên chảy xuống, người ta không lấy mà để cho dầu chảy xuống đông cứng lại hình thành bề mặt của máng. Để lấy được dầu, người thợ chặt cây bông trang để khô rồi bó lại thành một bó đuốc chừng 20 cây, người dân gọi là chiếc thẻ. Khi đốt bó bông trang cháy lên, cầm hơ vào chỗ vừa mới vạt miệng trên thân cây dầu. Ngọn lửa gặp hơi dầu, bén lửa cháy mỗi lúc một to. Khi mặt dầu đã chín, cần nhanh tay dùng cọ, một dụng cụ được lấy từ thân cây bông bồng chùi mặt ván để cho mạch dầu từ thân cây bắt đầu rịn chảy xuống máng phía dưới gốc cây dầu. Nếu mặt dầu còn sống dầu vẫn chảy ra, nhưng khi múc dầu về rồi, lứa dầu tiếp theo không chảy ra nữa.

Anh Hiền mang dầu rái vừa khai thác từ rừng về nhà

Được biết, thông thường với một mặt vạt mới mở phải đốt 5 lửa, mỗi lửa cách nhau 7 ngày. Sau lần đốt thứ 7, lứa dầu đầu tiên được múc, gọi là dầu vạt. Bảy ngày sau, lên đốt một lần là lấy được dầu, gọi là dầu hơ. Sau 7 lần đốt tiếp theo, mặt dầu đen lại, cũng là lúc phải vạt lại mặt vạt. Lứa dầu đầu tiên của lần vạt này gọi là dầu vạt hai. Cứ như thế tiếp tục khai thác. Một cây dầu, mỗi lần khai thác có thể cho ra được một ly, một chén dầu, tùy vào tuổi và độ có dầu của cây. Bình quân một tháng, một cây dầu sau khi vạt miệng có thể lấy 4 đợt dầu. Khi miệng dầu đã khô đen, tiếp tục mở miệng khác, cứ thế khai thác từ năm này qua năm khác mà cây dầu vẫn xanh tươi.

Để đựng dầu, người dân đi dầu dùng xải và dùng mây hèo uốn cong, cố định vào hai bên thân thùng dầu. Để múc dầu từ cối vào xải, phải dùng cái dời. Cái dời gần giống vá xới cơm, nhưng kích thước nhỏ hơn, cán dài khoảng 60cm. Khi xải đầy dầu, dùng lá đèn hơ héo, đậy kín nắp xải, lấy mây hèo quấn kín quanh miệng xải, để dầu không bị đổ khi gánh xuống núi… Hiện tại, thương lái thu mua từ 350.000 - 400.000 đồng/xải dầu.

Dầu rái đã giúp cho nhiều hộ dân ở Đại Lộc có cái ăn, cái mặc, nhà cửa khang trang. Duy chỉ có một nỗi lo là việc khai thác gỗ tự phát đã dẫn đến trình trạng phá rừng đầu nguồn, trong đó có rừng dầu. Nếu không có những biện pháp hữu hiệu để bảo vệ rừng dầu này, e rằng trong tương lai không xa, nghề khai thác dầu rái ở Đại Lộc không còn nữa...